«ТАР-ның Арзылаң мөгези» деп латин алдын үжүктер-биле сиилбип бижээн содак-шудаан бодунуң эктинден ужулгаш, аныяк мөге Сарыглар Семис-оолга 1949 чылдың чайын белек кылдыр сунганы бо хүнге чедир катаптаттынмаан солун, ховар барымдаа болуп артар.
Донгак Бегзи-Хуурак тайбың ажыл-ижиниң бир кезиин «Тывакобальт» комбинадынга эрттирип, Чеди-Хөл тайга эдээнде, долааннарның чурту болур онзагай чараш чурумалдыг Үстүү-Хову-Аксынга турумчуп, даг шахтазынга кобальт үүрмектээр проходчик ажылга күжүн шенеп четтигипкен. Дайын соонда Тываның улуг наадымнарынга ийи удаа хоочун мөге шүглүп, Арзылаң мөге адын 128 шыырак мөгелерниң аразынга бадыткап кааны дээрге-ле, ховар таварылга. Ол үеде дайынга каш катап балыглаткаш, «Чарык-Баштыг» деп шола аттыг, кемдеп-кергээн, 2-ги бөлүктүң инвалиди-даа болза, Бегзи-Хуурак тура-соруктуу, арга-хоргазы-биле, хей-аъдының бедии, хүрешке тускай белеткели-биле ылгалып турган. Эки турачы эштери Чаа-Хөлден Очур Ховалыг база Хову-Аксындан Сараат-оол Оюн найысылал Кызылга 1948 чылда чайын, Тываның 5 чыл стадионунга улуг Наадымга хүреш үезинде, эжинге чоргаарланып, аразында хөөрежип органнар.
«Доңгааң ам-даа кырындан чүгле куш ужар-дыр, аныяк, каң кадык, шыырак мөгелерни чер алыспас, шүглүп турарын көр. Кедергей-даа улуг орус мөгени хачы дег кадыг холдары-биле анай-хураган ышкаш бүрүштүр бөле-хаара туткаш, олуртур иткеш, час ойтур, калбак оорганзынга чыттыр базып кагды көрем, Сараат!» — деп, эжиниң эктинден часкап, Очур хүреш үезинде тура халып, өөрээн турган.
Донгак Бегзи-Хуурак Хелин-оол оглу Тываның улуг наадымнарынга, 1941 — 1942 — 1943, 1947 — 1948 чылдарда улаштыр шүглүп, «Арзылаң» адын хүндүткел-биле бадыткап чораан.
Арзылаң мөге Бегзи-Хуурактың тыва хүрештиң төөгүзүнде туруп көрбээн, чараш биче сеткилдиң демдээ болур чүүлдү кылганы аныяк-өскенге үлегер болур. «ТАР-ның Арзылаң мөгези» деп латин алдын үжүктер-биле сиилбип бижээн содак-шудаан бодунуң эктинден ужулгаш, аныяк мөге Сарыглар Семис-оолга 1949 чылда чайын белек кылдыр сунганы бо хүнге чедир катаптаттынмаан, солун, ховар барымдаа болуп артар.
Алдар-аттыг, ажык сеткилдиг мөге боордан аңгыда, тыва эки турачыларның тоолчургу маадыр, чоргаар эжи бооп, фронтуга, дайын үезинде, мөге-шыыраа-биле, кайгамчык шыдамыы-биле өске сөөк дайынчыларны безин кайгадып-харадып чораан. Тыва эки турачыларның чыскаалынга ийи кижиниң аргажып көдүрер станоктуг пулемедун Арзылаң мөге Донгак Бегзи-Хуурак чааскаан эктинге чүктеп алган, чииги кончуг бар чораан деп, дайын хоочуну Василий Петров улуг хүндүткел-биле, хоочун эки турачының мөге-шыыраан адыг-мажаалайга деңнеп, чоокка чедир магадал-биле сактып чугаалап чораан.
Ровнону хостап турган үезинде, хайгыылчылар дайзынның СС-тер оңгузунче союп кирип чыдырда, кедеп чыткан немец хайгыылга уткужа-келбиже, кырынче халдааш, мөге бирээзин көдүре аарак, куду башталдыр оңгуга далдыр шапкан, улаштыр шурап органын катай каккаш, харлыктыр тепкен, үшкүзүн карак чивеш аразында хыл мойнундан боой тудупканын боду безин билбейн барган.
Арзылаң мөге эки турачы Ада-чурт дайынының Алдар ордени-биле шаңнаткан, алдар-атка төлептиг, хайгыылчылар салбырының командиринге томуйлаткан, Румыния, Молдавия, Украинаның хөй-хөй хоорайн-суурларын фашист эжелекчилерден хосташканы дээш база Венгрияның найысылалы Будапешти болгаш өске-даа тайбың чурттакчыларлыг черлерни дайзыннардан хостааны дээш, хөй орден-медальдар-биле шаңнаткан. Ол үеде Донгак Бегзи-Хуурак чаңгыс эвес удаа тулчуушкуннарга улуг частыышкыннарга таваржып, балыглаткан турган. Төрээн Хендергезинге, төрел чонунга оглу өлген деп дыңнадыышкын-даа кээп турган. Сочиниң шериг госпиталынга 1945 чылдың дөрт айда эмчилер, ийи кижи колдуундан чедип алгаш, Арзылаң мөгени, 2-ги бөлүктүң инвалидин, бут кырынга тургузуп, эмнеп, кылаштап өөреткениниң түңнелинде, кадыг өлүмнүң аспаанче кирбейн, төрээн ак-көк Тывазынче Тиилелгени бичии мурнадыр чанып кээрге, Хендергениң араттарынга, өскүссүрей берген төрел чонунга, Бегзи-Хуурак мөгезиниң дайындан дириг чедип келгени аяс хүндүс чаңнык дүшкенинге дөмей болган. «Өлгеш, дирилген деп чүве бо-дур!» — дижип, аъттыг-хөлдүг аалдардан шапкылажып кээп, улуг мөгениң дириг ээп келгенинге улуг кырганнар, аныяк-өскен, чаш ажы-төл-даа, шупту-ла деңге, өөрүп-хөглеп турганнар.
Тайбың үеде хоочун эки турачы, фронтучу дириг чораан үезинде Ак-Тал суурга партия даргалап-даа, Жданов аттыг совхозка хой бригадазын удуртуп турган-даа үезинде, Тыва чазак-чагыргадан-даа, үстүкү албан-ажыл черлеринден-даа дайын киржикчизи дээш, найысылал Кызыл хоорайга чаагайжыды туттунган бажыңны-даа, машина-хөлгени-даа ал-бодунга, хөй санныг уруг-дарыынга-даа чаңгыс удаа безин ап көрбээнин улуг мөгениң ол хире биче сеткилдиин бо хүнге чедир чаңгыс чер чурттуглары, Хендергениң улуг-биче чону хүндүткел-биле сактып чоруурлар.
1943 чылдың тос айда Чааты-Аксындан (Шагаан-Арыг), ТАР-ның шериг кезээ турган черден сөөлүнде хоорайның өрт кезээ база турган) Ада-чурттуң Улуг дайынынче аъттанып чоруткан. 1991 чылдың дөрт айда, 70 харлыг назынында, дайынга бадыглаткан хоочузундан аарааш, база-ла Шагаан-Арыгның кожуун эмнелгезинге чок болган. Өскен-төрээн Хендергезинге алдар-аттыг мөгени, эки турачы Арзылаң мөге Бегзи-Хуурак Донгакты, бүгү Тываның чону, эки турачы эш-өөрү, хөй дөргүл-төрели, ха-дуңма чону, ажы-төлү, аныяк-өскен ажаап, байырлажып үдээн.
Василий Донгак.
Авторнуң чуруктары.
(Төнчүзү. Эгези апрель айның солунунда)
