— Тываның төөгүзү, культуразы, уран чүүлү, казымал байлаа, билдингир кижилери дээш оондаа өске барла чүүлдер дугайында энциклопедияны үндүрерин Национал музейниң даргазы Каадыроол Алексее вич Бичелдей 2010 чылдала бодап көрген. Ооң дугайында «Тыва кижи» деп кыска илеткелди кылган. Эки бодал өөскээш, бүдүн энциклопедия же шилчээн. 2016 чылда ук ажылды эгелээн бис. Ынчан Каадыроол Бичелдей чазакка ажылдап турган үезинде, эртемденнерни чыггаш, илеткелди кылгаш, ук номну тургузарының дугайында саналды
Эресдидим кижи деп кымыл? Эресдидим кижи дээрге чүдендаа кортпас, эрзиг кижидир. Чугаалаан сөзүнге ээ болур, а кылып шыдавас чүвезин аазавас. Чүнүдаа шын кылыр, кымгадаа багай, каржы бодал чок боор. Бир эресдидим чорук кылган бичии оол дугайында дыңнаан мен. Адын сактып албаан даа болзумза, маадырлыг чорук кылган оол деп бодап, сагыжымга артып каан. Ол бажыңы өрттени бээрге, дуңмаларын өрттен камгалап шыдапкан. Чежедаа коргуп турза, эресдидим кижи болгаш, дуңмаларын камгалап алган. Мээң сагыжымда эресдидим оол бо деп бодаар мен. Эки, маадырлыг чоруктарны кижи бүрүзү кылып шыдаар, эң кол чүве бодунга бүзүрээри. Мегелеп кончуурганыр улус база турар. Шынында берге байдал таваржып келзе, көстү бээр. ОмХерел СЕДЕН-СОТ.
Маадырлыг чорук Мээң бодалымбиле эресдидим кижи дээрге айыылхалап болу бээрге, бодун бодавайн, өске улуска дузалажыптар кижидир. Адачурт
«Тываның аныяктары» солуннуң журналистери Тываның кадет корпузунуң 10гу классчыларыбиле ужуражып, февраль 23 байырлалын таварыштыр эресдидим чорук, төрээн чурт камгалалы, кадеттер кандыг боор ужурлугул деп айтырыгларны чугаалашкан. Уруглар кичээлге идепкейлиг киржип, боттарының бодалдарыбиле үлешкен. Оларның чамдык ажылдарын номчукчуларга бараалгаттывыс.
«Урянхайтыва энциклопедияның» чырыкче үндү реринге белеткел ажылдары кайы хире чоруп турарын болгаш кажан ону холга тудуп болурун Тываның Национал музейиниң эртем талазыбиле оралакчы даргазы Хүлербен Кадыгоол «Тываның аныяктары» солунга дыңнаткан.
туң Улуг дайынының киржикчилери база аңаа хамаар жыр. Олар төрээн чуртун, ада иезин, кадайын, уругларын камгалаар дээш дайылдажып турган. Амгы үеде эресдидим кижилер дээрге шеригжилер, полицейжилер болгаш анаала бөдүүн кижи бүрүзүдаа бооп болур. Медээлерге маадырлыг чорук кылган бичии оолдар, уругларны чугаалаарга, улуг чоргааралбиле дыңнаар мен. Тывада маадырлар, эресдидим салгал өзүп орар, олар мээң чаңгыс черчурттугларым, аравыста кады. Бистиң өөренип турар школавыс — Тываның кадет корпузунда база келир үениң камгалакчыларын эки кижилер кылдыр кижизидип турар. Татьяна САЛЧАК.
Эресдидим чорук — кижиде эң үнелиг шынар Эресдидим, шиитпирлиг, хүндүлээчел кижилер каяадаа көскү. Чижээ: бедик ыяштан дииспей дүжүп чадап турар болза, бичии уруг бедикдаа дивейн үнгеш, черже бадырып эккээри. Азыла болза чаш төлү дээш дүнхүн чок, шы
лагмогаг билбейн ажылдап чоруур авалар база. Ол дээрге база кижиниң эң шынарлыг талаларыдыр деп бодаар мен. Оон бир кол бижиксээн чүүлүм — Адачуртун камгалаар дээш бодунуң амытынын безин бодавайн, дайынга тулчуп чоруур кижилер база кандыгдаа аарыг аржык үезинде кижи бүрүзүнге дуза кадып чоруур эмчилеривис деп бодаар мен. Эресдидим чорук бүгү делегейни камгалаар! Эки шынарлыг кижилер кылдыр чурттаалыңар! Долума ХОВАЛЫГ.
Туруштуг бол! Эресдидим кижи дээрге туруштуг, кандыгдаа бергелер таварышса, черле дүжүп бербес, долгандыр турар чүүлдерге чаңгысдаа багай, хоралыг чүүл чедирбес кижи болур. Кандыгдаа үе келзе, боду дээш, чону дээш туржуп билир. Дайзыннарга базындырбас, күштүг, угаан ныг кижилер ол. Ынчангаш эки чүүлдерни өөренип, эресдидим, быжыг туруштуг чор, өңнүк! Айдаш ОНДАР.
киирген. Эртемденнер ооң бодалын деткээн. 2018 чылда «Тываларның делегейи» хөйниити организациязы РФтиң Президент фондузунуң грантызынга тиилээн. Чыып алган сөстеривисти ук шаңналбиле «Урянхайтыва энциклопедия» сөс даңзызын 2019 чылда ном кылдыр үндүрер аргалыг болган бис. Ук номну 1000 экземпляр кылдыр парлаткаш, республиканың школалары болгаш ном саңнарынга халаска үлээн. Дараазында базым дээрге ол номда чыып алган сөстеривиске кыска тайыл быр кылыры болур. Чижээлээрге, ТАР деп сөске ооң кыска тайыл бырын бижиир. ТАРны кажан, кым тургускан, каш чыл турганыл, канчаар төнген дээн ышкаш кол
чүүлдерин бижээн медээлер болур. Ном орус дыл кырында II томдан тургустунган болур. Iгизинге Адан Кга чедир 4 муң статья турар, IIгизинге Кдан Я деп үжүкке чедир. 2020 чылда база бир грант тиилеп алгаш, «Урянхайтыва энциклопедияны» пар лап үндүрер аргалыг апарган бис. Бо үеде Iги томнуң бижимел ажылын доозуп турар. 1000 экземплярны үндүргеш базала школалар, ном саңнарынга халас үлээри көрдүнген. Бо айда Iги том үнүп келир деп планнап турган бис. Ынчалзадаа пандемияның уржуундан саадаан. Тыва Арат Республиканың 100 чылдаанында август 1ге чедир ийиги том үнүп кээр деп бүзүрелдиг бис. 2016 чылдан бээр экциклопедияны тургузарыби
ле 6090 хире эртемденнер, эксперттер ажылдап турар. Ынаар Тываның шупту чедиишкинниг, алдарлыг эртемденнери хаара туттунган. «Урянхайтыва энциклопедия» аныякөскенге, школачыларга, чонгадаа дыка ажыктыг ном болур. Тывага хамаарышкан шупту чүүлдү оон билип ап болур. Эки чүвези — ажыглаан номнарны айтып кааны. Улаштыр амдаа билип алыксааннар ук номнардан ханыладыр көрүп ап болур. Школага, өөредилге черлеринге Тыва дугайында илеткел кылыр онаалга берип каан болза, ук номнуң ачызында кайы хиредаа назылыг кижи «5»ке кылып каар. Россияда 85 регион бар. Оларның иштинде бодунуң регионалдыг энциклопедиязы чок 6 регион бар. Ынаар Тыва база кирип турар. Татар, Башкир республикаларда ону харыылап турар тускай институттар ажылдап турар. Чижээлээрге, Татар энциклопедия институду дээн ышкаш. Удавас бис база тыва энциклопедиялыг апаар бис.
#100летиеТНР #ТАРнын100чылы #энциклопедия #тыванын_аныяктары
