2021 чылда аныяктар ортузунда чайыннанчак чедиишкиннер хөй болганы чугаажок. Кым-бир кижи спортта, культура адырында, эртемде, сайгарлыкчы чорукта дээш оон-даа өске. Тыва спортчулар-даа, ыраажылар-даа төрээн Тывазын алдаржыдып чоруур. А эртем адын камгалап ап чоруур аныяктар база эвээш эвес.
Александр Хертектиң дотага чедиишкинниг оюнунуң түңнелинде, Тывада киберспорт чаа-ла сайзырап, аныяктарның, элээдилерниң сонуургалын оттурганы чажыт эвес. Бо чылдың чедиишкиннерин сактып олура, Артас Санааның Олимпий оюннарынга киришкенин канчап уттур боор. Ол хүннерде бүдүн Тываның чону Интернет делегейин хайгаарап, Артастың оюннары дээш сагыш аарып турган. Тыва оол Олимпий оюннарынга хүлер медальды чаалап алганы – республиканың төөгүзүнге чүс-чүс чылдарда артар болгаш олимпийжи маргылдааларже спортчуларның оруун ажыткан. Хүндүткелдиг база үлегерлиг спортчу республиканың барык шупту кожууннарынга чедип, ужуражылгаларны эрттирбишаан, өзүп орар спортчуларга мастер-класстарны кылган. А чоокта чаа Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ооң казах тренерин республикаже чалаан.
Республиканың Аныяктар херээниң талазы-биле удуртукчузу Эртине Кууларның дорт эфирде эрттирип турары «Кежээки Тываның» ээлчеглиг аалчызы Артас Санаа болганын улуг сонуургал-биле көрдүвүс. «Тываның аныяктары» солуннуң номчукчуларынга Артас Санаа-биле чугааны таныштыраалы.
— Бөгүн бистиң дамчыдылгавыска киржип келгениңер дээш четтиргенивисти илередип тур бис. Бир дугаар айтырыг: хүрешке канчаар чедип келген силер? Азы хүрежир мен деп чүвени канчап билип калдыңар?
— Хүреш спортунга чедип келир таварылгалар кижи бүрүзүнүң аңгы болур. Мен чогум бичиимде ыяап-ла хүрежир мен деп сорулга чок чораан мен. Чадаананың 4 дугаар школазының даштынга футболдап ойнап турувуста, күш-культура башкызы, оон мээң тренерим «хүрежир күзелдиг оолдар бар бе?» деп айтырган. Ынчан 4 класс турган мен. Клазывыс оолдары шупту хүреш секциязынче бижиттирип алган бис. Оон бээр-ле хүреш спортундан чарылбайн чоруурум бо. Чамдык улустуң ада-иези, башкылары-даа секцияларже аппарып болур. Чамдык улус эш-өөрүнүң аайы-биле-даа чеде берген болур.
— Эң-не бир дугаар маргылдааңарны сактыр-дыр силер бе?
— Ол дээрге кожуун чергелиг маргылдаа чүве. Аңаа хүрешкеш, октадып алган мен.
— Каш маргылдаага киришкениңерни, каш катап тиилээниңерни азы октаттырганыңарны санап турар силер бе?
— Бир маргылдаага-ла 4-5 кижи-биле хүрежир болгаш, ону санаары арай берге. 10 харлыымдан 30 харга чедир 20 чыл иштинде чеже маргылдааларга киришпээн дээрил! Анаа бөдүүнү-биле чугаалаар болза, 100 маргылдааның 70 хуузунга октадып, аштырып чораан мен. Дөмей-ле бурунгаар базымче чүткүп, катап-катап маргылдааларга белеткенип чорааш, спортчу чедиишкинге кээп болурун арга-дуржулгамдан көрдүм. Октадып-даа алгаш, дөмей-ле мээң хүнүм чедип кээр деп бодалдыг чораан мен. Ынчангаш черле кызымаккай чорук херек. Бодунуң ажылын сеткилинден кылып чоруурга-ла, түңнел ыяап келир.
— Олимпий оюнунга киржирге, сагыш-сеткилиңерге кандыг болур-дур?
— Бо Олимпиада меңээ бир дугаары эвес, ооң мурнунда 2016 чылда Бразилияга база киришкен мен. Олимпий оюннарынга чеде бээрге, ол-ла спортчулар болур. Ооң мурнунда өске-даа маргылдааларга чеже-даа таваржыр, бирде октадып, бирде тиилеп ап, бот-боттарывысты шуут билир апарган болур. Амгы үеде интернеттен безин ол кижиниң аргаларын көрүп ап, ооң чедер-четпестерин беш салаа дег билип ап болур апарган ышкажыл. Ынчангаш аңаа ол-ла спортчулар чыглып кээр.
Олимпиада дээрге ады ындыг чүве-дир ийин. Дыка берге, нарын ышкаш дыңналыр. Психологтуг эки белеткел ажылы херек. Чеже-даа эки аргалар билир, шыырак болзуңза-даа, маргылдаа мурнунда психологтуг белеткел ыяап херек.
Ооң мурнунда Олимпий оюннарынга киржип турган болгаш, Токиога арга-дуржулгалыг четкен мен. Өске шупту маргылдаалар-биле дөмей маргылдаа-дыр деп боданып алыр. Ам шуут Олимпиадада чедип келдим дээш боданып эгелээр болза, харыысалга-даа улгадыр, харын-даа бодунга берге апаар. Ынчангаш хөй чылдар дургузунда эки белеткелдиг, ам шыдаар мен деп эки бодалдарлыг болуру чугула. Багай бодалдар бодавас, чүгле эки бодалдар бодаар. Оода чадаарда кедергей чараш дагны көрүп кааш, аңаа өөрүүр. Спортчу турнир дээрге-ле психология болур.
— Олимпиадага белеткел үезинде силерге хууда психолог турган бе?
— Чогум командавыста ниити психолог бар, ынчалза-даа мен ооң-биле чаңгыс-даа ажылдап көрбээн мен. Бодум чүгле маргылдаалар үезинде эвес, анаа чуртталгада-даа эки бодалдар-биле чурттап чоруур мен.
Чуртталгада кижиниң артынга багай чүве чугаалаар улус черле чоруур. Оларның чугаазы сээң чуртталгаңны бичии-даа өскертиптер харыы чок. Ынчангаш ону шуут херекке албас болза эки. А бир эвес сен «ол кижи чүге мени ынча диди» деп муңгарап-деңгереп эгелээр болзуңза, орууңга моондактар көвүдээр, салган сорулгаңга чедип шыдавас сен. Ынчангаш эки бодалдар-биле чурттап чоруур болзуңза-ла, аас-кежиктиг болур сен.
— Бо үеге чедир хүрешкеш, кандыг бергелерге таварышкан силер?
— Чугаалаар болза, төнмес. Кандыг-даа бергелер турган. Хостуг хүрешти алырга, дыка берге спорт-тур. Хостуг хүреш дээрге дириг спорт болур. Аңаа үре-түңнел чедип алыр деп бодаар болза, чүгле хүреш дугайында бодаар. Өг-бүлезин безин бодаар үе турбас. Хостуг хүрешке кайы хире бердинер сен, ол хире түңнелди бээр. Хөй чылдар херек.
— Силерниң эң-не ынак аргаңар чүл?
— Мени кыдыындан көөр болза, ындыг-ла чараш хүрежим чок деп болур. Куулар Начын, Опан Сат сугларның хүрежин көөрге, дыка чараш болгулаар. 9 каъттан октаан ышкаш, көдүрүп-көдүрүп суг октагылаптар. Менде ындыг чүве чок. Менде шыдал бар. Удурланыкчымны шыладыптар болзумза, крест деп аргамны ажыглап болур мен. Чүгле бодумга бүзүрелим, күзелим-биле тиилелгени чедип ап чоруур мен.
— Олимпиаданың медалы шын алдын болур бе?
— Чогум алдын медальды тутпаан мен.
— Силерниң шын хүлер болду бе?
— Чаап каан болза, илдең апаар боор. Мындаа оскунупкан мен, оон бичии ийли берген. Шынап арыг хүлер-дир деп бодап калдым. Шынында билбес мен, та кандыг чүве.
— Спортчуларны өске чурттар канчап чалай бээр-дир?
— Ортаа Азия чурттарында-даа, Европа чурттарында-даа бистиң спортчуларывыс дыка хөй апарган. Улуг турнирлерге баарга, колдуунда бистиң мөгелер болур. Россияда хостуг хүреш школазы дыка шыырак. Ынчангаш бедик деңнелдерже үнерде, чемпионаттарга тиилээр ужурлуг болгай. Дыка шыырак спортчулар ынчап чорааш, үезин эрттирип алыр.
Ындыг-даа болза өске чурттар боттары чалай бээр. Ону эрттирбес болза эки. Мени Казахстандан бир бизнесмен акый чалаан. Ол спортка ынак. Олимпиадага киржип шыдаар сен бе деп айтырган. Чогум аңаа баргаш, дораан-на база эки түңнелдерлиг апарбаан мен. 4 чыл хире эрткенде, чемпионаттарга тиилеп, 2-3 дугаар черлерни ап эгеледим. Эгезинде ол черниң улузу «арай кошкак кижи эккелген сен, боттарывыстың эрлери-даа бар-дыр» деп чугаалар чоруп турган. Ынчалза-даа меңээ бүзүрээни-биле, артып каан мен. Мени Казахстанче чалаан сайгарлыкчының бүзүрелин шынзытканымга өөрүүр мен, черле казах чон база оглу-биле дөмей кылдыр хүлээп алган. Олар тыва чоннуң төөгүзүн, аъш-чемин, культуразын дыка сонуургап көрүп турар.
Эгезинде Тыва чурттуг мен дээрге, кым-даа билбес турду. Оон Сергей Күжүгетович Шойгунуң чурту-дур деп тайылбырлаарга, ам билип каар.
— Дараазында болур Олимпиадага киржир силер бе?
— Ийе, 3 чыл арткан. Эки белеткенип тургаш, көөр мен.
— Силерге спортту кааптайн деп бодал черле келген бе?
— 8 класс хире тургаш, бир катап ынчаар боданган мен. Бир ай иштинде секция-даа барбаан мен. Оон тренер башкым келгеш, хүрежир ужурлуг кижи-дир сен дээш катап киирип каан. Тренер башкым, ада-ием мени маргылдааларга киришсин дээш акша-хөреңгини чегдинип тургаш-даа, деткип турда, мен сорулгамга четпейн кааптар эвес мен дээш дыка боданган мен.
— Мөге кижи арган болурга, эки бе азы семис-чаагай болурга, эки бе?
— Телевизордан көөрге, медээжок шыырак ышкаш көстүр. Шынында чон-биле ужуражырга, аргажок сөөк кижи ышкажыл-даа дээр. Бистиң национал хүреживистиң мөгелери Аяс Монгуш сугларны көөрге, дендии улуг-чаагай болгай. Хостуг хүрешке чүгле деңзи аайы-биле болур. Мен 57 кг мен. Мында колдуунда чүгле кижиниң сагыш-сеткилиниң бичези херек.
— Бир хүн карьераңар төнер болза, боттарыңарның Артас Санаа аттыг спортчу школаңарны ажыдар силер бе?
— Ийе, бичии тургаш, хөй-хөй турнирлерге тиилээш, акша-хөреңгимни аарыг-аржык уругларга ачы-дуза кылдыр бээр мен дээн чижектиг бодаар турган мен. Оон спортчу карьера черле төнер үези кээр. Ынчан арга-дуржулгамны бичии мөгелерге дамчыдар мен. Спортчу школага чурттавышаан, аңаа аштанып-чемненип чурттаар кылдыр. Суурларда амыдыралдың берге байдалдарынга таварышкан өг-бүлелерниң ажы-төлүн өөредир сорулгам бар.
— Амгы үеде чуртталгаңарда чедиишкиниңер чүл?
— Бодум чогум дыка улуг чедиишкин чедип алган мен деп санавайн чоруур мен. Мээң чуртталгамда шупту чүве мурнумда. Ынчалза-даа эш-өөрүмнүң чедиишкиннеринге өөрүп чоруур мен.
— Казах дылды кайы хире билир силер?
— Ийе, дыка эки эвес-даа болза, билир мен. Казах дыл кырынга чугаалажып, дамчыдылгаларга киржип болур мен. Тыва дылдан дыка-ла ылгал чок.
— Силерде тускай негелделер бар бе? Чижээлээрге, чемненири дээн ышкаш.
— Ийе, чемненири тускай, үезинде удуур, үезинде чемненир дээн ышкаш негелделер бар. Улуг спортка белеткелдиң бир чугула кезээ чем болур. Багай чем чиптерге-ле, мага-боттуң байдалы баксыраар. Машинага канчап багай бензин кудуптарга, үреликсеп эгелээр-дир. Шак-ла ындыг хевирлиг. Маргылдаалар мурнунда 2 ай бурунгаар-ла чемни шыңгыы көрүп эгелээр. Быжырган чемнер, далган аймаа шуут чивес. Шын эвес чемненирге, деңзи улгадырга, ол профессионал спорт эвес апаар.
— Бир хүнде чиир чемиңерни таныштырып көрүңерем.
— Эртен даң бажында суг ижер, оон 3-4 финиктерни чиир. Эртенги сула шимчээшкин кылгаш азы агаарлап алгаш, чунар. Ооң соонда каша чиир. Маргылдаа мурнунда сүт, дус, чигир чок болур. 2-3 борбакка хайындырган чуурга ыяап турар. 10 шак үезинде 1 яблоко, 1 апельсин, дүштеки чемде салат, гарнирлиг дагаа эъди чиир. 4 шак үезинде чиик чем чиир. Кежээки чемде балык биле салат, орай кежээ кефир ижер. Сугну кайы хирени-даа ижер.
— Тренировка каш катап болур?
— Даң бажында зарядка, хүнде 2 катап 1-1,5 шак ишти тренировкалаар. Чүгле улуг-хүнде дыштаныр. Ол дээрге анаа удуп чыдар эвес, а арыг агаарга дыштанып кылаштаар. Среда, субботада 5-6 км маңнаар. Чунар-бажың база ыяап турар.
— Хүрештен өске кандыг сонуургалдарыңар барыл?
— Хүрештен аңгыда, шыдыраа ойнаарынга ынак мен. Гитарага ойнаарынга, эштерим, өг-бүлем-биле агаарлаарынга ынак мен.
— Бүдүн делегейде хостуг хүрештиң мөгелериниң ортузунга силерни бодуңарның деңзиңерде № 3 деп санап болур бе?
— Харын, Олимпиаданың рейтингизиниң аайы-биле 3-кү черде деп санап болур. Оон өске турнирлер эгелээрге, рейтинг база өскерлип турар болур.
P.S. Бо хүннерде алдарлыг спортчу Артас Санаа чаңгыс чер-чурттугларынга хөмүр, аъш-чем-биле дузалап турарын көрүп, дыңнап турар бис. Ёзулуг эр мөзү-бүдүштүг тыва оолдар амыдыралда черле бар-дыр деп чүүлдү ол бадыткаан.
