Игил – онзагай хөгжүм херексели
(класс шагы)
Игилдиң даштыкы хевири шаг-шаандан тура өскерилге чок хевээр артып каан. Ол дугайында тыва улустуң маадырлыг тоолдарындан, тоолчургу болгаш төөгү чугааларындан, улустуң ырларындан көрүп болур бис. Игил эрте-бурунгу шагдан бээр туруп келген деп чүвени өске түрк дылдыг чоннарда база даштыкы хевири игилге дөмейлешкек хөгжүм херекселдери бары бадыткап турар. Чижээ: тываларда – игил, алтайларда – икили, хакастарда – ыых азы хомус, казахтарда – кыл-кобыз, узбектерде – кобуз, киргизтерде – кыяк, моолдарда – мерин-хуур дээш оон-даа өске.
Тыва игил деп хөгжүм херекселин эртемденнер «ийи» деп сан ады-биле «хыл» деп чүве адындан укталган деп санап турар (ики+хыл). А Тываның барыын зоназында улуг игилди «эгил» деп адап турар.
Тыва игил аът кудуруундан кылган ийи хылдыг, арнын кеш-биле шарып каан болгаш аът баштыг хөгжүм херексели болур.
Игилди чазаар тускай ус-шевер кижилер чораан. Колдуу олар боттары игилчилер болгаш сыгытчылар болур. Игилди душкан-на ыяштан чазап болбас. Ус-шевер кижилер игил чазаар дытты кончуг таптыг дилеп тургаш шилип алыр. Ыяш кургуг азы шык черге үнүп турган бе, хүннүг азы хөлегелиг черге бе, дагның соңгу талазынга азы чөөн талазынга үнүп турган бе, дыттың каш харлыындан эгелээш кончуг кичээнгейлиг шилип алыр турган. Чүге дээрге ыяшты таптыг шиливейн, игил чазап каарга, дораан чарлып каар болгаш, игилдиң үнү өткүт чараш эвес болур. А чаңнык дүжүпткен дыттан игил чазаарга, үнү онзагай чараш болур дижир. Игил чазаар ыяшты чазын март, апрель, майда азы күзүн сентябрь, октябрь айларда белеткеп алырга эки болур.
Белеткеп алган ыяшты чартык хүн ишти отка чугун чидир хайындырар, оон 7-8 хонук кургадыр. Чүгле ооң соонда игилди чазап эгелээр.
Игилдиң арнын колдуу серге кежинден кылыр. Чамдыкта игилдиң үнү дыңзыг, хоюг чараш болзун дээш ооң арнын аъттың арнында кежинден кылыр. Кештерин ыштап алырга, ук хөгжүм херекселиниң үнү эки болур. Ыналдыр ыштап каан кеш өл-шыкка үрелбес. А игилдиң хылын аът кудуруун кадып тургаш кылыр. Чоон хылын 60-65 хире дүктен кылыр, чиңге хылын 40-45 хире дүктен кылыр. Игилдиң чазын талды ээй тырткаш, база-ла аът кудуруунуң дүгүнден кылыр. Чаны чылгыр болзун дээш дыт азы пөш чугу-биле чаап алыр.
Өске хөгжүм херекселдеринге бодаарга, игилге ойнап өөренип алыры элээн нарын. Игилдиң хылдарын суйбай аарак ойнаар. Игилдиң үнү узун, хоюг, уян болурга, чамдык сыгытчылар чүгле игилге үдеткеш, сыгыртырынга ынак.
Кандыг-даа игилчи кижи ойнап эгелээрге, баштай «узун-хоюг» деп адаары аялгалардан эгелээрге, Тываның мөңге харлыг бедик даглары, карак четпес делгем ховулары, ак-көк хемнер-хөлдери, чиңгир-көк дээр болгаш алдын хүн дыңнап олурар кижиниң караанга көстүп келир кылдыр ойнаптар. Уяранчыг, муңгаргай хөөннүг аялгалар ойнаарындан аңгыда, игилге мал-маганын, янзы-бүрү аң-куштуң, бойдустуң болуушкуннарынының үннерин өттүндүр ойнаары – тыва чоннуң эскериичел болгаш дыыжы, хөгжүмге салым-чаяаныын херечилеп турар.
Амгы үеге чедир «узун-хоюг», «Баа сарыг куштуң ыры», «буга-шары», «буга бастырары», «өскүс кас», «хек ырлаары», «аңгыр куштар аялгазы», «хову аяалгазы», «Доруг-Аскыр», «Чалым-кара,»Чыраа-Хоор», «арга-сарыг» дээш оон-даа өске хевирлери кадагалаттынып арткан.
Уруглар-биле ажыл үезинде ырыны дискиден дыңнаар.
Игил дугайында улустуң ырларын өөреникчилер ырлаар.
Уруглар игилдиң дугайында дыңнаан солун чүүлдерин чугаалаар.
Кызыл-Кат Кыдат-ооловна Монгуш, Кызыл хоорайның 4 дугаар школазының эге класстар башкызы.
Чурукту Интернеттен алган
