Орукка айыыл чок чорук – уругларга, ада-иелерге, чолаачыларга болгаш чадаг кижилерге чугула сорулга. Чылдың кайы- даа үелеринде орукка айыыл ийи катап улгадыр.
Школа, уруглар садтарында уругларның орук-транспорт кемдээшкинин болдурбазы-биле чогуур хемчеглер план езугаар чоруттунуп турар. Ооң кол сорулгазы – кудумчуга, орукка айыыл чок чоруктуң дүрүмнерин шиңгээдип алыры.
Ботту орукка канчаар айыыл чок болдурарыл база кандыг дүрүмнер сагыырыл дээрзин Тыва Республиканың Уругларның орук-транспорт кемдээшкинин болдурбазы-биле регионалдыг курлавыр төвүнүң удуртукчузу База-оол Максимович Топча тайылбырны бээр.
— Час, чай дүшкени-биле, хүн бүрү агаар чылып, уруглар даштыгаар үнүп, чадаг-терге, самокаттары-биле ойнаар үези. Бо үеде уруглар-биле орукка чугула дүрүмнерни катаптап өөренири эргежок чугула. “Шимчээшкинниң чалыы инспекторлары” деп отрядтарже чүгле школачылар эвес, а харын-даа уруглар садтарында уруглар база кирип турар. Ооң ачызында чаштар чүгле кудумчуга айыыл чок чоруктуң дүрүмнерин өөренир эвес, а боттарының болгаш долгандыр турар улустуң дугайында сагыш човап, харыысалганы сайзырадыр. Олар ук отрядтарның одуруунче кирген болганда, башкылар орук шимчээшкиннериниң дүрүмнериниң талазы-биле оюннарны база кичээлдерни эрттирер. А ооң соонда уруглар айыыл чок орук шимчээшкинин суртаалдаарынче угланган янзы-бүрү хемчеглер болгаш акцияларга идепкейлии-биле киржир. Шак мындыг хемчеглер үезинде олар хөйнү шиңгээдип алыр, чүге дизе оюннарның дузазы-биле уруглар боттары киржир болгаш, сактып билип алырынга дузалыг.
Чоокта чаа Ак-Довурак хоорайның “Золотой ключик” уруглар садының “Звездочки” улуг бөлүктүң уруглары ам шимчээшкинниң чалыы инспекторлары болганы ол. Ол-ла боттары дүрүмнерни өөренгеш, оон боттарының бичии эштеринге база өөредип дузалаар. Бо болза, школа назыны четпээн уруглар албан черинде шимчээшкинниң чалыы инспекторларның беш дугаар тургустунган отряды болуп турар. Шак ындыг отрядтар Таңды, Тес-Хем кожууннарда база Кызыл хоорайда бар.
Ол ышкаш шимчээшкинниң чалыы инспекторлар отрядтарындан аңгыда, школаларда орук шимчээшкининиң дүрүмнерин өөренир талазы-биле чаа кабинеттерни ажыдып турар. Ону “Айыыл чок болгаш шынарлыг атомобиль оруктары” деп национал төлевилелдиң “Орук шимчээшкининиң айыыл чок чоруу” деп федералдыг төлевилелдиң иштинде ажыдып турар. Ук кабинеттерниң сорулгазы – школаларның өөреникчилериниң орук-транспорт кемдээшкинин болдурбазы-биле айтырыгларны шиитпирлээринге, профилактика ажылын экижидер, орук шимчээшкининиң дүрүмнерин өөредир аргаларны болгаш чаа хевирлерни дилээр системниг хандырылга.
Ук кабинеттер школачыларның кудумчуга болгаш орукка айыыл чок чоруктуң дүрүмнеринге өөренир амгы үениң негелделеринге дүүштүр дериттинген. Медээлиг стендилер, көрүлде материалдары, ийи талалыг магнит-маркерлиг самбыра, светофор, орук демдектери, аптечка дээш өөредилгеге ажыглаар херекселдер бар. Уруглар ук кабинеттерге шиңгээдип турар билиглерин практика кырында быжыглап алыр аргалыг.
Орукка айыыл чок чоруктуң дүрүмнерин Республиканың немелде өөредилге сайзырадыр төптүң «Айыыл чок чорук лабораториязы» улуг ажылды чорудуп турар. Ол дээрге «Айыыл чок болгаш шынарлыг автомобиль оруктары» национал төлевилелдиң «Орук шимчээшкининиң айыыл чок чоруу» деп федералдыг төлевилелдиң кезээ.
Ук төлевилелдиң боттандырылгазының ачызында школачылар практика кырында орук шимчээшкининиң дүрүмнерин шиңгээдип ап турарлар. Лаборатория боду эргежок чугула өөредилге-методиктиг дериг-херекселдер-биле дериттинген – светофорлар, оруктар макеттери, чадаг-тергелер, самокаттар, камгалал херекселдерин бараалгадып көргүзер түүлер болгаш медээлиг баннерлер.
Көдээ черлерже шак-ла ындыг үнүүшкүннүг кичээлдер уругларны хаара тудуп, Айыыл чок чорук лабораториязының ачызында өөреникчилер улуг сонуургал-биле чаа билиглерни шиңгээдип ап турар. Безин чамдык уруглар светофорну безин кажан-даа көрбээн болгай.
Уруглар практика кырында «тускай камгалал херекселдерин» кедип, шенеп, уругларның автокреслозунуң макединиң дузазы-биле айыыл чок чорук куржааның база уругларның быжыглап тудар херекселдериниң ажыын херек кырында көрүп, билип ап турар. А светофорнуң макединге эртер орукту айыыл чок кежериниң дүрүмнериниң дугайында чугаалап тайылбырлап бээр.
Эң-не кол дээрге, бирээде, орук кежерде, чүгле чадаг кижилер кежер чер-биле кежер. Ийиде, светофорнуң чүгле ногаан чырыы-медээзи хып келгенде, кежер. База үште, айыыл чок дээрзин билип алыр.
Ол ышкаш кудумчуга, орукка кандыг айыыл манап бооп болурун чугаалап бээр. Агаар температуразы өскерлири, эртенги үеде тайгыр (дожаң), кежээ шалбаалар, чылып кээри, харлыг чаъс, туман.
Уругларның билир ужурлуг чүүлдери – орук кыдыынга онза кичээнгейлиг болуру, уруг ооң чанында чүү болуп турарын шуптузун көрүп билир ужурлуг, долгандыр көөрүнге чүү-даа шаптыктавас ужурлуг – капюшон-даа, зонтик-даа. Орук кыдыынга ыяап-ла кулакта наушниктерни уштуп алыр, чүге дизе айыылды чүгле көөр эвес, а дыңнап база болур.
Ынчангаш уругларның айыыл чок чоруу – чүден-даа артык. Ол дээрге улуг улустуң харыысалгазы-дыр. Ажы-төлге бичиизинден тура орук шимчээшкининиң база айыыл чок чоруктуң дүрүмнерин өөредип чаңчыктырары эргежок чугула.
