Ноябрь 1-ниң хүнүнде төрээн дылывысты алгап-мактап, янзы-бүрү хемчеглерни, декаларны, акцияларны эрттирери чаңчылчаан. Бистиң школавыстың башкылары база класс шактарын эрттирип, уругларга тыва дылды кадагап, камгалап арттырары-биле, кижизидилге ажылын чорудуп турар бис. Бо чылын Тыва дылдың хүнүн таварыштыр бодумнуң кылып чоруткан ажылдарымның аразындан «Төрээн дылым – тыва дылым» деп класс шагын танышытырар-дыр мен.

Ооң кол сорулгазы – уругларны төрээн тыва дылынга ынак, сөстерни шын адап билир кылдыр, сагынгыр, тывынгыр чорукка база улустуӊ аас чогаалынга даянмышаан, уругларныӊ сөс курлавырын, аас чугаазын сайзырадыры. Тыва улустуӊ аас чогаалын хʏндʏлеп, ону камнап билиринге кижизидер. Тыва оюннарны ойнап билиринге өөредир.

Класс шагын эрттирип тургаш, клазывысты чараштыр дерээн бис. Бижиттинген ʏлегер домактар, кожамыктар, тевектер, чуруктар, дыл дугайында уран-чечен сөстерни аскен.

Ажыглаттынган ʏлегер домактар:

1. Υлегер сөсте нʏгʏл чок, ʏер сугда балык чок.
2. Мал киштежип таныжар,кижи чугаалажып таныжар.
3. Кургаг ыяш чимис чок, хоозун чугаа дуза чок.
4. Шын сөске чон ынак, шык черге ʏнʏш ынак.
5. Багда доӊ быжыг, сөсте шын быжыг.

Кичээлдиӊ чорудуу.

1. Организастыг кезээ

Башкы кичээлдин сорулгазы — биле командаларны болгаш келген аалчыларны таныштырар. Жюрини тускай столче чалап олуртур.

1. Башкыныӊ киирилде беседазы.

— Уруглар бөгун бис «Тыва дылым — төрээн дылым» деп сагынгыр, тывынгырларныӊ маргылдаазын эрттирер бис. Баштай мен силерге тыва улустуӊ аас чогаалыныӊ дугайында беседаны кылыр-дыр мен.

Бистиӊ дылывыс байлак, ырывыс аянныг. Ол дээрге өгбелеривистиӊ салгалдарга арттырган эртинези-дир.

Дыл каяа-даа, кажан-даа, кымга-даа эӊ-не чугула чепсек.

Сөс-биле өлʏрʏп-даа болур, сөс-биле эмнеп, диргизип-даа болур. Бистиӊ төрээн дылывыс тыва дыл болгай, уруглар. Чʏге төрээн дылывыс дээрге. Ол бистиӊ ада-өгбелеривистиӊ, кырган-ачаларывыстыӊ, кырган-аваларывыстыӊ төрээн ада-иевистин дылы-дыр. Силер бичии ʏӊгеп туруӊардан-на эгелээш, бичии тургаш баштай-ла дыӊнап, адап өөренген биске эӊ-не эргим сөстеривис авай, ачай, акым, дуӊмам, угбам.

Бо сөстерни силер тыва дылга чугаалаар силер. Ынчангаш тыва дыл бистиӊ төрээн дылывыс-дыр. Тыва дыл база өске бʏгʏ дылдар-биле бир дөмей эӊ чараш, байлак, чечен дылдарныӊ бирээзи-дир. Υжʏк-бижик чок турган шагда безин тыва дыл кончуг сайзыраӊгай турганын хөй-хөй чылдарда читпейн дамчып келген улустун эгээртинмес байлак аас чогаалы бадыткап турар.

Тоолчу, ыраажы, чечен кижилерни тыва улус дыка хʏндʏлээр турган. Чечен кижилер уран-чечен сөстʏ камныг сайзырап, олар аразында маргыжып, чижир турганнар. Оларныӊ сөстʏ кончуг камнап, дорт, тода кылдыр адап, улам сайзырадып чораанын ʏлегер домактардан, тывызыктардан, тоолдардан көрʏп турар бис. Ынчангаш кижи бодунун төрээн дылын хʏндʏлээр, ону өске багай сөстер-биле холувас, чугаалаарда эптиг-эвилеӊ, эки сөстерни ажыглаар. Бодунуӊ төрээн дылын шын бижип, чугаалап чорааш, өске чоннарныӊ дылын база хʏндʏлээри чугула.

1. Самбырада бижээн шʏлʏк. РФ-тиң школаларыныӊ алдарлыг башкызы Алексей Арапчорныӊ шʏлʏʏнден ʏзʏндʏнʏ номчуур.

Төрээн дылды уттур болза

Төрел чондан хоорлур апаар.

Орус дылды билбес болза,

Оттуг чырык көрбес апаар —

Ынчангаштыӊ ийи дылды

Ылап билзе чоргаар чоруур.

1. Командалар рапорттарын берип турар.

1-ги бөлʏктʏн командазы «Сөскурлер» девизи: «Сөглээн сөс, керткен ыяш».

2-ги бөлʏктʏн командазы «Эрестер» девизи: «Эжишкилер найыралы эртине дагны тургузар».

«Тыва дылым төрээн дылым» деп сагынгыр-тывынгырларныӊ маргылдаазынга киржиринге белен.

1. Шʏлʏктер чугаалаар.

Төрээн чурттун, кайын чʏден эгелээрин

Дөгеревис ырлажып-даа турар-дыр бис.

Төлу биске ада-ие, чери — алдын,

Төрээн дылым олар-биле бир деӊ — эргим.

Чаӊгыс сөстен сеткил өөрʏп, сергеп болур,

Чандыр барза, хомудай-даа берип болур.

Эдипкен сөс боодан ундур аткан ок дег,

Эгиттинмес дижири-ле ылап ийин.

Шугум чазаар мурнувуста шыгаап аар бис,

Чугаалаптар мурнувуста боданыр бис.

Сөөктʏ хемдээш чилиинге-даа чедер апаар.

Сөстʏ сөглээш, эчизин-даа көөр апаар.

Дылы-биле турган дытты ужуруппас

Аксы-биле аалды база көжурбес деп,

Ада-өгбе дужундан бээр байбаӊнарны

Тывынгырлар ʏптеп-сургап келген чуве.

Тыва сөстʏн мерген байлаан билир дизе,

Дыка каастап кояжыдар албан эвес,

Эртеден бээр чонум домаа уран, шевер —

Эгечениӊ будаан эрни ында-ла каар.

Бакка-сокка дылдар холуп шокарлавайн,

Баштай харын төрээн чугааӊ шиӊгээтсиӊзе,

Ѳӊнук туржук, өскениӊ-даа дылы сеӊээ

Ѳөредип каан аъдын ышкаш чажыга бээр.

Тыва чонум — таан мерген

Тывызыктаан, тоол ышкаш

Дыӊгылдайлаан, хөөмейлээн

Дылы чечен, чараш сөстʏг.

Кежээлерде олурупкаш

Кажык адар тоол ыдар.

Дурген чугаа кожамык, ыр.

Дʏндʏктерден дыӊналгылаар.

Чорумалдар эртип чыткаш,

Чолукшуп кээп дыӊнап-дыӊнап,

Соон салгаан ажы-төлге

Солун тоолун ыдып чораан.

Шорааннарга кадарчылап

Чолукшуп кээп мендилешкеш,

Чечен чараш сөзʏ-биле

Чечээргежип маргыжарлар.

Ада өлʏр -оглу артар

Ава өлʏр — кызы тургай.

Ѳгбелерниӊ чечен сөзʏ

Ѳөр чонга дамчып чораан.

1. Ийи команданыӊ капитаннарынга айтырыглар.

Жюри очколарны санап эгелээр. «Сөскʏрлер», «Эреспейлер».

1. Тыва уруглар чогаалчыларыныӊ аттарын адаар. Кым хөйнʏ адаар эвес.
2. Ниити командаларга айтырыглар: — Кандыг тыва тоолдар билирил, командалар адаар.
3. Команда бʏрʏзʏнден 1 — 1 кижи ʏнʏп келир. 7 базым бʏрʏзʏнде — ле бир нарын сөстʏ адаар.
4. Дʏрген чугаага маргыжар. Командаларныӊ кайызы эки, дʏрген хөй дʏрген чугаа чугаалаар эвес.
5. Бодалга шʏлʏктер. Кайы команда дʏрген харыылаар эвес.

1ги өөреникчи:

Школаже өөренир дээш

Уран далаш базып — ла каар.

Орук ара эмчи, дарга

Оон-биле каржып эртер.

Чолаачы-даа, бызаӊчы-даа

Чоруун кылып шуужуп турар.

Уруг ээлдек сеткил өөртʏп

Эки сөстʏ сөглеп чораан

Кандыг сөстʏ ажыглаан деп?

Харыызын тып көрʏнерем?

(Экии!)

2ги өөреникчи:

Кожазынга чеде бээрге

Коля эжи сандай салган.

Дурген — оол аа олурупкаш

Дʏлген эътти чула чиген

Колянын авазы аа

Конфеталар база берген.

Харыы сөс чок, аспактапкаш,

Караӊнадып чана берген.

Кандыг сөстʏ уттупканыл,

Каш катап сөглевээн-дир.

(- Четтирдим деп 3 катап чугаалаваан.

— Байырлыг! дивээн).

7.Чеченнерниӊ маргыжыы.

1. Командалар кожамык ырлаарынга маргыжар.
2. Тыва улустуӊ алфавидинде каш ужук барыл? Υн илеретпес ʏжʏктер, ажык ʏжʏктер, дʏлей, ыыткыр уннерниӊ ʏжʏктери.
3. Сугга, агаар-бойдуска, шʏʏлген мөгеге оваа, кудага йөрээлдер.
4. Улустуӊ ырларын билиринге маргыжар.
5. Тевектээринге маргыжар.
6. Кичээлди туӊнээр.

Делегейде бөгүнгү хүнде  аңгы-аңгы санаашкыннар-биле алырга, 5000-6000 хире янзы-бүрү дылдар бар.

Делегей дылдарын тывылган угун барымдаалап өг-бүлелерге чарып турар. Дылдарның шак ындыг ук-уксаазының аайы-биле (генеалогтуг) бөлүктээшкинин ёзугаар тыва дыл түрк дылдарның бөлүүнге хамааржыр. Н.А. Баскаковтуң бөлүктээшкини-биле алырга, тыва дыл түрк дылдарның чөөн хунн адырының уйгур-тукюй бөлүүнде кирип турар. Ук бөлүкке бурунгу дылдар кылдыр санаттынар  орхон-енисейниң бижимелдери болгаш амгы тыва база карагас (тофа) дылдарны хамаарыштырган.

Түрк дылдарның  амгы бөлүктээшкини-биле алырга, тыва дыл саян (тоба) бөлүкке хамааржыр, бодунуң ээлчээнде ол ийи аңгы бөлүктүг: а) тыва, көк-мончак, цэнгэл; б) чөөн тыва, ооң иштинде тожу, уйгур-урянхай, тофа дыл.

Делегейде дылдарның типологтуг (морфологтуг азы грамматиктиг тургузуунуң аайы-биле) бөлүктээшкинин ёзугаар тыва дыл агглютинативтиг дылдарның бөлүүнче кирип турар.

Девискээр талазы-биле тыва дыл саха (якут), долган, шор, хакас, тофа, алтай дылдар-биле кады Сибирьниң түрк дылдарынга хамааржып турар.

Тыва дылды, ооң диалектилерин болгаш аялгаларын, амгы тыва литературлуг дылдың айтырыгларын, дылдың төөгүзүнүң айтырыгларын шинчилеп келгениниң түңнелинде профессор, тыва дыл эртемдени Ш.Ч. Сат тыва дыл төрел аймак-сөөктерниң дылындан аңгы бот-тускайлаң дыл кылдыр X-XV чүc чылдарда хевирлеттинип келген деп санаан.

Тыва дыл – Тыва Республиканың девискээринге орус дыл-биле деңге күрүне дылы дээрзин Тыва Республиканың Үндезин хоойлузунуң 33 чүүлүнде айыткан (1993 ч.)

Россия Федерациязының 2010 чылда чизези-биле алырга, тыва дылда 232 000 ажыг кижи чугааланып турар:  210 хирези Россия девискээринде база Тыва Республикада, Моолда – 5000 ажыг, Кыдатта – 2000-дан эвээш санныг.

 

Орлана Ондаровна Мартыс-оол.

Кызылдың №11 школазының тыва дыл болгаш чогаал башкызы